Με την ευκαιρία της διπλής αποχώρησης των J.-M. Sauvé και B. Stirn από το Conseil d’Etat…
1.Αναμφίβολα η νομολογία είναι συλλογικό έργο και ο πρόεδρος ενός δικαιοδοτικού σχηματισμού διευθύνει τις συζητήσεις όπως ο διευθυντής μιας ορχήστρας, χωρίς να υποκαθίσταται στον κάθε μουσικό, οργανώνει και εμπνέει μια δικαστική κοινότητα, χωρίς να τη διοικεί ούτε φυσικά να την διατάσσει. Ωστόσο, μέσα από την οργάνωση και τη λειτουργία του θεσμού, τις αποφάσεις αρχής (arrêts de principe) που σηματοδοτούν νομολογιακές μεταστροφές και τις πιο καθημερινές που παγιώνουν τα κεκτημένα, εντοπίζονται τα ίχνη και το κληροδότημα μιας ξεχωριστής προεδρίας, η οποία, παρά τη συνέχεια και τον σεβασμό της παράδοσης που χαρακτηρίζει τα μεγάλα δικαστήρια, δίνει νέα πνοή σε έναν ιστορικό θεσμό [1].
2.Στις 31 Μαΐου 2018, ο Αντιπρόεδρος του Conseild’Etat J.-M. Sauvé και ο Πρόεδρος του δικαιοδοτικού τμήματος (Section du contentieux) B. Stirn αποχώρησαν από την υπηρεσία. Η διπλή αυτή αποχώρηση έδωσε την ευκαιρία, στον καθηγητή D. Simon [2], να αποτίσει από κοινού φόρο τιμής στους δύο διακεκριμένους δικαστικούς λειτουργούς, πρωτίστως, λόγω της σημαντικής προσφοράς τους, μεταξύ άλλων, στην εξέλιξη της στάσης του Ανώτατου Διοικητικού Δικαστηρίου, όσον αφορά τη θέση του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη γαλλική έννομη τάξη.
3.Απαντώντας πρόσφατα στις ερωτήσεις που του υποβλήθηκαν επ’ευκαιρία της αποχώρησής του, ο J.-M. Sauvé έκανε τον ακόλουθο απολογισμό: «διαμορφώσαμε έναν εποικοδομητικό και καλόπιστο διάλογο με τα δικαστήρια του Λουξεμβούργου και του Στρασβούργου και εναρμονίσαμε τη νομολογία μας και τη δικαστική μας οργάνωση με τις απαιτήσεις τους. Πρόκειται για συλλογικό έργο που ολοκλήρωσα με τους συναδέλφους μου, και ιδίως με τον B. Stirn, με απόλυτο σεβασμό των παραδόσεων του Conseil d’Etat. Παλαιές διαφωνίες με τα ευρωπαϊκά δικαστήρια ξεπεράστηκαν, χωρίς να παραιτηθούμε από την ταυτότητά μας, η οποία, αντίθετα, εμπλουτίσθηκε» [3]. Οι νομολογίες De Groot En Sloot [4], Gardedieu [5], Arcelor [6], Gestas [7], Perreux [8]ή Rujovic [9], τα πιο γνωστά ίσως παραδείγματα, είναι, προφανώς, συλλογικό έργο των δικαιοδοτικών σχηματισμών, αλλά δεν πρέπει να υποτιμηθεί η συνεχής δράση των J.-M. Sauvé και B. Stirn για την ολοκλήρωση αυτής της «ήσυχης επανάστασης», στο πλαίσιο της οποίας το Conseild’Etatεγκατέλειψε σταδιακά τη στάση δυσπιστίας και συγκατάβασης για να ανοιχτεί και να συμμετάσχει σε εκείνα τα «δίκαια που έρχονται από αλλού» («droitsvenusd’ailleurs»)…[10]. Το Conseil d’Etat βρέθηκε και πάλι στο επίκεντρο της ευρωπαϊκής συζήτησης για τη δικαιοσύνη. Ως ελάχιστα δείγματα της εξέλιξης αυτής, ο J.-M. Sauvé αναφέρει την τιμή που του έγινε να προλογίσει ο ίδιος το Liber amicorum για τον Πρόεδρο Βασίλειο Σκουρή, καθώς και την προεδρία που άσκησε, επί δύο συνεχείς θητείες, στην επιτροπή του άρθρου 255 ΣΛΕΕ, η οποία γνωμοδοτεί σχετικά με την επάρκεια των υποψηφίων για την άσκηση των καθηκόντων του δικαστή και του γενικού εισαγγελέα στα δικαστήρια της Ένωσης πριν από τον διορισμό τους από τις εθνικές κυβερνήσεις, δίπλα σε εξέχουσες προσωπικότητες, όπως ο Πρόεδρος του Bundesverfassungsgericht, καθηγητής AndreasVoßkuhle.
4.Όπως επισημαίνει ο D. Simon, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 80, ως ανώτατος κρατικός λειτουργός, ο J.-M. Sauvé, ήταν πεπεισμένος για την ανάγκη αναθεώρησης των σχέσεων μεταξύ εθνικού δικαίου, αφενός, διεθνούς δικαίου, ευρωπαϊκού δικαίου και συγκριτικού δικαίου, αφετέρου. Στη συνέχεια, από τη θέση του Αντιπροέδρου του Conseil d’Etat, αμέτρητες είναι οι παρεμβάσεις του στο πλαίσιο συνεδρίων καθώς και τα άρθρα του στα οποία υπερασπίζεται την απόλυτη ανάγκη του διαλόγου του δικαστών και της «συντεταγμένης πολυφωνίας» («pluralisme ordonné»)των εννόμων τάξεων, προκειμένου να προωθηθεί η «κυκλοφορία των δικαίων» («circulation des droits») αλλά και η «ολοκλήρωση των εννόμων τάξεων» («intégration des ordres juridiques») [11]. Στο πλαίσιο αυτό, επί προεδρίας Sauvé εγκαινιάσθηκε η επιστημονική συνεργασία του Bundesverwaltungsgericht και του Conseil d’Etat, που συνίσταται στη δημοσίευση βασικών αποφάσεων του ενός δικαστηρίου σε επιστημονικό περιοδικό της άλλης χώρας, σε μετάφραση [12].
5.Και ο B. Stirn άφησε, με τα γραπτά του, το στίγμα του στην ανανέωση της αντίληψης των σχέσεων μεταξύ εννόμων τάξεων. Τόνισε ότι «το συγκριτικό δίκαιο έγινε τρέχουσα πρακτική στη δουλειά του δικαστή, ιδίως για τις σημαντικές υποθέσεις» [13], ενώ σε άρθρο που εξετάζει τις ομοιότητες μεταξύ του ρόλου του Γάλλου διοικητικού δικαστή και του νομικού του commonlaw, με τον χαρακτηριστικό τίτλο: Le Conseil d’État, so British?, διαπίστωσε ότι τα στερεότυπα που χρησιμοποιούνται συνήθως για να διαχωρίσουν τα συστήματα του common law και του civil law καταρρίπτονται [14]. Πρόσφατα, τέλος, αναγνώρισε ότι μεταξύ των πηγών εξέλιξης της νομολογίας του Conseil d’Etat, το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατέχει εξέχουσα θέση, παρά τις εντάσεις των πρώτων επαφών [15]. Χαρακτηριστικό της σημασίας που αποδίδει στην ευρωπαϊκή διάσταση του γαλλικού δημοσίου δικαίου αλλά και στην ανάδειξη ενός ευρωπαϊκoύ δημοσίου δικαίου που διαμορφώνεται εκτός του εθνικού πλαισίου είναι το κοινό έργο με τον Yann Aguila, Droit public français et européen [16].
6.Eκτός από τη συνεισφορά τους στο θεμελιώδες ζήτημα της συνάρθρωσης των δικαίων, ιδιαίτερη έμφαση θα πρέπει να δοθεί στην ανανέωση των σχέσεων μεταξύ Conseil d’Etat και Πανεπιστημίου, οργανικής και πανεπιστημιακής θεωρίας, νομολογίας και έρευνας, στην οποία αμφότεροι επέδρασαν ουσιαστικά. Όπως τόνισε ο J.-M Sauvé, o «φυσικός και ευεργετικός διάλογος» είναι αναγκαίος, «χρειάζεται το Πανεπιστήμιο, χρειάζεται μια θεωρία … που διατυπώνει κριτική και επισημαίνει τα κενά, που συστηματοποιεί και προτείνει, μια θεωρία που προετοιμάζει το έδαφος, ανακαλύπτει, αποκαλύπτει, εφευρίσκει και φαντάζεται» [17]. Με τις συμπληρωματικές λειτουργίες που επιτελούν, το Conseil d’ Etat και το Πανεπιστήμιο συμβάλλουν στην ενδυνάμωση του κράτους δικαίου.
7. Τόσο ο J.-M. Sauvé όσο και ο B. Stirn συνέβαλαν καθοριστικά, αφενός, στο να παραμείνει το Conseil d’Etat –βασικός πυλώνας του κράτους δικαίου και της ποιότητας της δημόσιας ζωής– στο ύψος της παράδοσης και της ιστορίας του και, αφετέρου, στο να ανταποκριθεί στις προκλήσεις της εποχής. Πέρα από τη συνδρομή τους στη βελτίωση της οργάνωσης της διοικητικής δικαιοσύνης, στην επιτάχυνση της απονομής της και στην εύρυθμη λειτουργία της, θέματα γαλλικού, πρωτίστως, ενδιαφέροντος, βρέθηκαν, με το έργο τους, δικαιοδοτικό και επιστημονικό, στον πυρήνα της νομικής σκέψης για το νομικό σύστημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενισχύοντας, ταυτόχρονα, το αδιαμφισβήτητο «rayonnement» [18] του θεσμού που υπηρέτησαν και του δικαίου που αυτός «διαπλάσσει».
[1] J.-M. Sauvé, Préface στο Liber Amicorum Vassilios Skouris. La Cour de justice de l’Union européenne sous la présidence de Vassilios Skouris (2003-2015), Bruylant, 2015, σ. 23.
[2] D. Simon, A l’occasion d’un double départ…. , Europe 7/2018, σ. 1.
[3] J.-M. Sauvé, Le Conseil d’Etat a été replacé au centre du débat juridictionnel européen, AJDA 2018,σ. 1004.
[4] CE 11 décembre 2006, Société De Groot En Sloot, nº 234560, RFDA 2007, σ. 372, concl. Séners: δέσμευση του εθνικού δικαστή από την ερμηνεία του κοινοτικού δικαίου στην οποία προβαίνει το Δικαστήριο της Ένωσης στο πλαίσιο προδικαστικής παραπομπής, ακόμη και αν η απάντησή του βαίνει πέρα των ορίων του υποβληθέντος προδικαστικού ερωτήματος.
[5] CE 8 février 2008, Gardedieu, concl. Derepas, RFDA 2007, σ. 361 : στοιχειοθέτηση της ευθύνης του Δημοσίου λόγω των υποχρεώσεων που υπέχει προς διασφάλιση της τήρησης των διεθνών συνθηκών από τις δημόσιες αρχές και προς αποζημίωση της βλάβης που προκαλεί νόμος ο οποίος θεσπίσθηκε κατά παράβαση των διεθνών δεσμεύσεων της Γαλλίας.
[6] CE, ass., 8 févr. 2007, Société Arcelor Atlantique et Lorraine, concl. Guyomar, RFDA 2007, σ. 384: αναγνώριση της συνταγματικής υποχρέωσης μεταφοράς οδηγίας στην εθνική έννομη τάξη. Έλεγχος της συνταγματικότητας του διατάγματος μεταφοράς της οδηγίας υπό το πρίσμα της αντίστοιχης γενικής αρχής του κοινοτικού δικαίου. Βλ. AJDA 2007, σ. 577, chron. F. Lenica/J. Boucher, Le juge administratif et le statut constitutionnel du droit communautaire dérivé˙ AJDA 2007, σ. 1097, tribune P. Cassia˙ RFDA 2007, σ. 564, note A. Levade˙ RFDA 2007, σ. 578, note X. Magnon˙ RFDA 2007, σ. 596, chron. T. Rambaud/A. Roblot-Troizier Magnon˙ RFDA 2007, σ. 789, note M. Canedo-Paris, Le juge administratif, le droit international et la responsabilité : un trio infernal ?˙ RFDA 2008, σ. 780, chron. T. Haas/C. Santulli ˙ RTD eur. 2007, σ. 378, note P. Cassia, Le droit communautaire dans et sous la Constitution française˙ RTD eur. 2008, σ. 835, chron. D. Ritleng/A. Bouveresse/J.-P. Kovar. Βλ. και Ε. Πρεβεδούρου, Η σχέση εθνικού Συντάγματος και κοινοτικού δικαίου υπό το πρίσμα του διαλόγου των δικαστών. Πρακτική απάντηση σε ένα δογματικό ζήτημα. Με αφορμή το βιβλίο της Λίνας Παπαδοπούλου, Εθνικό Σύνταγμα και Κοινοτικό Δίκαιο: το ζήτημα της «υπεροχής», ΕΔΚΑ 2010, σ. 257.
[7] CE της 18ης Ιουνίου 2008, Gestas, n° 295831, RFDA 2008, σ. 775, concl. C. deSalins, σ. 1178, note D. Pouyaud: αναγνώριση της αστικής ευθύνης του Δημοσίου λόγω του περιεχομένου δικαστικής απόφασης, ειδικότερα λόγω κατάφωρης παραβίασης του κοινοτικού δικαίου.
[8] CE, ass., 30 oct. 2009, Perreux, n° 298348, AJDA 2009, σ. 2391, chron. S.-J. Lieber/D. Botteghi, RFDA 2009, σ. 1125, concl. M. Guyomar, σ. 1269, chron. T. Rambaud/A. Roblot-Troizier, RFDA 2010, σ. 126, note M. Canedo-Paris, και201, chron. C. Santulli) : εγκατάλειψη της νομολογίας Cohn-Bendit και αλλαγή της στάσης του Conseil d’Etat έναντι των οδηγιών της Ένωσης.
[9] CE 14 mai 2010, Rujovic, n° 312305, RFDA 2010, σ. 709, concl. Burguburu : οι συνταγματικές διατάξεις για την προκαταρκτική ερώτηση συνταγματικότητας δεν εμποδίζουν τον διοικητικό δικαστή, δικαστή του κοινού δικαίου για την εφαρμογή του δικαίου της Ένωσης, να διασφαλίσει την αποτελεσματικότητά του είτε ελλείψει προκαταρκτικού ερωτήματος περί συνταγματικότητας είτε κατά την έκβαση της διαδικασίας εξέτασης τέτοιου ερωτήματος, είτε σε οποιοδήποτε στάδιο της διαδικασίας αυτής, όταν οι επείγουσες ανάγκες το επιτάσσουν, για να παύσει αμέσως κάθε ενδεχόμενο αποτέλεσμα του νόμου αντίθετο προς το δίκαιο της Ένωσης.
[10] J. Carbonnier, « Droit et passion du droit sous la Ve République », 1996, σ. 47-48
[11] J.-M. Sauvé, Repenser le rôle du juge ordinaire : les voies d’un pluralisme ordonné : de la circulation des droits à l’intégration des ordres juridiques, in B. Bonnet (dir.) Traité des rapports entre ordres juridiques, LGDJ/Lextenso, 2016, σ. 713. Επίσης ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο συναρπαστικός διάλογος μεταξύ Β. Σκουρή και J.-M. Sauvé, in B. Bonnet (dir.) Traité des rapports entre ordres juridiques : LGDJ Lextenso, 2016, σ. 1249. Στο ίδιο πνεύμα και οι πρόλογοι στα Mélanges Bruno Genevois, Le dialogue des juges, Dalloz 2008 ή στο Liber Amicorum Vassilios Skouris La Cour de justice de l’Union européenne sous la présidence de Vassilios Skouris (2003-2015), Bruylant, 2015, σ. 23.
[12] Kl. Rennert/J-M. Sauvé, Jurisprudence de la Cour administrative fédérale d’Allemagne, Avant propos, RFDA 3/2015, σ. 429.
[13] B. Stirn, Le droit administratif français, européen et global : bilan et perspectives, Europeanlawnetwork Interviews, n°1/2007, σ. 5
[14] B. Stirn, Le Conseil d’État, so British ?, in M. Andenas/D. Fairgrieve (eds), Tom Bingham and the Transformation of the Law : a Liber Amicorum, Oxford, 2009.B. Stirn, Le Conseil d’Etat et le droit communautaire, AJDA 1993, σ. 244· Vers un droit public européen : Paris, LGDJ, coll. Clefs politique, 2eéd., 2015· La construction d’une politique jurisprudentielle du Conseil d’Etat concernant les rapports entre ordres juridiques, in B. Bonnet (dir.) Traité des rapports entre ordres juridiques, LGDJ Lextenso, 2016, σ. 917.
[15] Droit de l’Union – droit national : jeux d’influences (Intervention de B. Stirn, président de section au Conseil d’État ; lors des rencontres interrégionales de droit public le 14 septembre 2018 à Lille).
[16]B. Stirn/Y. Aguila, Droit public français et européen, Dalloz, 2014
[17] J.-M. Sauvé,Un dialogue «naturel et bienfaisant», in J. Caillosse/O. Renaudie,Le Conseil d’Etat et l’Université, Dalloz, 2015, σ. 5 (12).
[18] Y. Gaudemet, L’exportation du droit administratif français. Brèves remarques en forme de paradoxe, Mél. Ph. Ardant, L.G.D.J., 1999, σ. 431· J.-M. Sauvé, «L’influence par le droit», discours prononcé à l’occasion de la XXIIème conférence des ambassadeurs» (28 août 2014).
.