Nομολογιακές εξελίξεις στον περιορισμό των αναδρομικών αποτελεσμάτων ακυρωτικής δικαστικής απόφασης (CE 15 mai 2013, Fédération nationale des transports routiers, n° 337698, AJDA 32/2013, σ. 1876)
1.Με την απόφαση Fédération nationale des transports routiers, το Conseil d’Etat τροποποιεί ρητώς, για πρώτη φορά από το 2004, τη βασική σκέψη (considérant de principe) της απόφασης Association AC! [CE ass. 11 mai 2004, n° 255886, Lebon σ. 197˙ AJDA 2004, σ. 1183, chron. C. Landais/F. Lenica˙ RFDA 2004, σ. 438, note J-H. Stahl/A. Courrèges, σ. 454, concl. C. Devys] και δέχεται τη δυνατότητα περιορισμού των αναδρομικών αποτελεσμάτων της δικαστικής ακύρωσης σε δύο στάδια (κατωτέρω υπό 4). Η απόφαση αναγνωρίζει την εξουσία του δικαστή, o οποίος ακυρώνει την προσβαλλόμενη πράξη, να αναβάλει την έκδοση απόφασης σχετικά με την ημερομηνία έναρξης των αποτελεσμάτων της ακύρωσης (κατωτέρω υπό 4). Καθορίζει επίσης τις συνέπειες της αναβλητικής απόφασης για τα ένδικα βοηθήματα που έχουν εν τω μεταξύ ασκηθεί κατά πράξεων που στηρίζονται στην ακυρωθείσα (κατωτέρω υπό 5).
2.Ειδικότερα, με την απόφαση CE 4 juillet 2012, Fédération nationale des transports routiers, n° 337698, AJDA 2012, σ. 1379, το Conseil d’Etat ακύρωσε κοινή υπουργική απόφαση της 12ης Φεβρουαρίου 2010 με την οποία επεκτάθηκε η εφαρμογή συμφωνίας και συμπληρωματικής συμφωνίας που συνήφθησαν τον Δεκέμβριο του 2009 στο πλαίσιο της εθνικής συλλογικής σύμβασης των οδικών μεταφορών και των βοηθητικών δραστηριοτήτων μεταφοράς. Στη συνέχεια, διευκρίνισε ότι «προσήκει, πάντως, να αναβληθεί η έκδοση απόφασης ως προς την ημερομηνία έναρξης ισχύος της ακύρωσης, μέχρις ότου οι διάδικοι διατυπώσουν παρατηρήσεις ως προς το αν ενδείκνυται, εν προκειμένω, να περιορισθούν χρονικά οι συνέπειες της ακύρωσης». Μετά την πάροδο δέκα περίπου μηνών, με την απόφαση CE 15 mai 2013, Fédération nationale des transports routiers, n° 337698, AJDA 32/2013, σ. 1876, τo Conseil d’Etat καθορίζει τις συνέπειες της ακύρωσης στην οποία προέβη με την απόφαση της 4ης Ιουλίου 2012, αφού έλαβε υπόψη τις σχετικές παρατηρήσεις των διαδίκων. Σημειώνεται, βέβαια, ότι η ακυρωθείσα υπουργική απόφαση ίσχυσε από τις 21 Φεβρουαρίου 2010 έως τις 28 Ιουλίου 2011, οπότε και αντικαστάθηκε από νέες διατάξεις. Έτσι, το Conseil d’Etat έκρινε ότι δεν είναι δυνατόν να προβλεφθεί ότι η ακύρωση θα παράγει τα αποτελέσματά της σε μεταγενέστερη ημερομηνία από εκείνη της απόφασης της 4ης Ιουλίου 2012, αλλά απλώς ότι –με την επιφύλαξη των ενδίκων βοηθημάτων που ασκήθηκαν μέχρι την ημερομηνία αυτή (και όχι μέχρι την ημερομηνία της μεταγενέστερης απόφασής του) κατά των πράξεων που στηρίχθηκαν στην ακυρωθείσα– τα αποτελέσματα της επίδικης υπουργικής απόφασης πρέπει να θεωρηθούν οριστικά.
3.Μετά την απόφαση της 15ης Μαΐου 2013, η βασική σκέψη της απόφασης Association AC! διαμορφώνεται ως εξής:
«[…]η ακύρωση μιας διοικητικής πράξης σημαίνει, κατ’αρχήν, ότι η πράξη αυτή θεωρείται ότι δεν εκδόθηκε ποτέ. Πάντως, όταν είναι σαφές ότι το εν λόγω αναδρομικό αποτέλεσμα της ακύρωσης μπορεί να επιφέρει προδήλως υπερβολικές συνέπειες λόγω τόσο των αποτελεσμάτων που παρήγαγε η πράξη και των καταστάσεων που ενδεχομένως δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια ισχύος της όσο και του γενικού συμφέροντος που μπορεί να συνδέεται με την προσωρινή διατήρηση των αποτελεσμάτων της, στον διοικητικό δικαστή απόκειται –αφού εκτιμήσει τις παρατηρήσεις των διαδίκων και εξετάσει το σύνολο των λόγων δημόσιας τάξης ή αυτών που προβλήθηκαν ενώπιόν του και μπορούν να επηρεάσουν τη νομιμότητα της προσβαλλόμενης πράξης– να λάβει υπόψη, αφενός, τις συνέπειες της αναδρομικότητας της ακύρωσης για τα διάφορα εμπλεκόμενα δημόσια ή ιδιωτικά συμφέροντα και, αφετέρου, τα προβλήματα που θα δημιουργούσε υπό το πρίσμα της αρχής της νομιμότητας και του δικαιώματος των διαδίκων σε αποτελεσματικό ένδικο βοήθημα ο διαχρονικός περιορισμός των αποτελεσμάτων της ακύρωσης. Στον δικαστή απόκειται να εκτιμήσει, συνδέοντας τα στοιχεία αυτά μεταξύ τους, αν μπορούν να δικαιολογήσουν την παρέκκλιση, κατ’εξαίρεση, από την αρχή του αναδρομικού αποτελέσματος των δικαστικών ακυρώσεων και, σε περίπτωση θετικού συμπεράσματος, να προβλέψει με την ακυρωτική απόφασή του, ή, αν αποφασίσει να αναβάλει την έκδοση απόφασης επί του ζητήματος αυτού, με την απόφασή του σχετικά με τα αποτελέσματα της ακύρωσης αυτής, ότι, υπό την επιφύλαξη των ενδίκων βοηθημάτων που έχουν ασκηθεί μέχρι την ημερομηνία της ακυρωτικής απόφασής του, κατά των πράξεων που εκδόθηκαν επί τη βάσει της προσβαλλόμενης, μέρος ή το σύνολο των προγενέστερων της ακύρωσης συνεπειών της πράξης αυτής θα πρέπει να θεωρηθούν οριστικά ή ακόμη ότι η ακύρωση θα παράγει τα αποτελέσματά της από μεταγενέστερη ημερομηνία την οποία καθορίζει ο δικαστής».
4.Επομένως, από την απόφαση Fédération nationale des transports routiers προκύπτει σαφώς ότι ο περιορισμός των αναδρομικών αποτελεσμάτων της ακυρωτικής απόφασης δεν χρειάζεται να ρυθμιστεί με την απόφαση περί ακύρωσης της προσβαλλόμενης πράξης ούτε ταυτόχρονα με αυτήν. Ο διοικητικός δικαστής μπορεί, σε ένα πρώτο στάδιο, να ακυρώσει την προσβαλλόμενη πράξη και να αναβάλει την έκδοση απόφασης ως προς την ημερομηνία έναρξης ισχύος της ακύρωσης. Με δεύτερη, μεταγενέστερη, απόφαση θα καθορίσει τις διαχρονικές συνέπειες της ακύρωσης.
5.Παράλληλα, με αυτή του την απόφαση το Conseil d’Etat ρυθμίζει τις συνέπειες του ως άνω περιορισμού για τα ένδικα βοηθήματα που έχουν ήδη ασκηθεί κατά πράξεων που στηρίζονται στην ακυρωθείσα. Όταν μεταθέτει χρονικά τις συνέπειες της ακύρωσης, ο διοικητικός δικαστής επιφυλάσσεται ως προς τα ένδικα βοηθήματα που έχουν ασκηθεί μέχρι την έκδοση της πρώτης απόφασης κατά πράξεων που στηρίζονται στην ακυρωθείσα. Ο νομολογιακός αυτός κανόνας που έθεσε ήδη η Association ΑC! και συμπλήρωσε η Fédération nationale des transports routiers της 15ης Μαΐου 2013 ορίζει ότι δεν θίγονται τα ένδικα βοηθήματα κατά πράξεων που στηρίζονται στην ακυρωθείσα τα οποία έχουν ασκηθεί μέχρι την ημερομηνία της απόφασης που ακυρώνει την πράξη, όχι όμως και αυτά που ασκήθηκαν μετά την ημερομηνία αυτή και μέχρι την έκδοση της δεύτερης απόφασης που περιορίζει την αναδρομικότητα της ακύρωσης ή, εν πάση περιπτώσει, καθορίζει την ημερομηνία έναρξης της ισχύος της. Πράγματι, στην αντίθετη περίπτωση, αν δηλαδή γινόταν δεκτό ότι η ανωτέρω επιφύλαξη καταλαμβάνει και τα ένδικα βοηθήματα που ασκήθηκαν μετά την ακυρωτική απόφαση και μέχρι τη δεύτερη απόφαση περί έναρξης της ισχύος της, θα υπήρχε ο κίνδυνος να αποδυναμωθεί ουσιωδώς ο περιορισμός των αναδρομικών αποτελεσμάτων της ακύρωσης, αφού θα αρκούσε προς τούτο η άσκηση ενδίκου βοηθήματος μετά την ακυρωτική απόφαση για να εξουδετερώσει τις συνέπειες του περιορισμού.
6.Η απόφαση της 15ης Μαΐου 2013, Fédération nationale des transports routiers, η οποία αποτελεί την τελευταία, μέχρι στιγμής, προσθήκη στη νομολογιακή κατασκευή του περιορισμού των αναδρομικών αποτελεσμάτων της δικαστικής ακύρωσης και συμπληρώνει τις δικονομικές λεπτομέρειες εφαρμογής του περιορισμού αυτού, αντικατοπτρίζει τον ρεαλισμό που χαρακτηρίζει τις προσεγγίσεις του Γάλλου ακυρωτικού δικαστή στη συστηματική και μεθοδική προσπάθεια ενίσχυσης και βελτίωσης του ακυρωτικού ελέγχου [βλ., αντί πολλών, F. Blanco Pouvoirs du juge et contentieux administratif de la légalité. Contribution à l’étude de l’évolution et du renouveau des techniques juridictionnelles dans le contentieux de l’excès de pouvoir, P.U.A.M., 2010˙ D. Connil, L’office du juge administratif et le temps, Dalloz, 2012]. Σκοπός του νομολογιακού αυτού κανόνα είναι η διασφάλιση της τήρησης της ομοίως νομολογιακώς διαμορφωθείσας δικονομικής υποχρέωσης του δικαστή να εκτιμήσει τη γνώμη των διαδίκων ως προς το ζήτημα του χρονικού περιορισμού των αποτελεσμάτων της ακύρωσης. Μέσω των παρατηρήσεων των διαδίκων, οι οποίοι αντιλαμβάνονται καλύτερα από κάθε παράγοντα της δίκης τις συνέπειες της ακύρωσης της προσβαλλόμενης πράξης [concl. C. Devys sur CE ass., 11 mai 2004, Association AC! et autres, RFDA 2004, 454], ο δικαστής αποκτά τη δυνατότητα να εκτιμήσει κατά συγεκριμένο τρόπο την ένδικη κατάσταση και να κατανοήσει τις δυσανάλογες, ενδεχομένως, συνέπειες μιας αναδρομικής ακύρωσης, οι οποίες συχνά δεν προκύπτουν από τον φάκελο της υπόθεσης στον οποίο στήριξε την ακυρωτική απόφαση. Βεβαίως, ο Code de justice administrative προβλέπει ρητώς την υποχρέωση ενημέρωσης των διαδίκων και τη διεξαγωγή νέας συζήτησης μόνον εάν προκύψουν νέα νομικά στοιχεία (άρθρο R 611-7), πράγμα που δεν συμβαίνει σ’αυτή την περίπτωση, όπως επισήμαναν ήδη από το 2004 μέλη του Conseil d’Etat και ο commissaire du gouvernement στην απόφαση AC!. Ακόμη όμως κι αν δεν προκύψουν νέα νομικά στοιχεία μετά την έκδοση της ακυρωτικής απόφασης, είναι προφανές ότι η αναστολή της διαδικασίας και η αναβολή έκδοσης απόφασης επί του χρονικού σημείου έναρξης της ακύρωσης προκειμένου να δοθεί στους διαδίκους χρόνος να διατυπώσουν τις παρατηρήσεις τους ως προς τον περιορισμό των αναδρομικών αποτελεσμάτων συμβάλλει καθοριστικά στην ορθή απονομή της δικαιοσύνης, αφού παρέχει στον δικαστή τη δυνατότητα να προσαρμόσει την τελική λύση, δηλαδή την έναρξη των αποτελεσμάτων της ακύρωσης, στις ιδιομορφίες της συγκεκριμένης υπόθεσης. Ειδικότερα, ο δικαστής μπορεί να διαχωρίσει την ακύρωση της προσβαλλόμενης πράξης από την απόφαση με την οποία καθορίζει την ημερομηνία έναρξης ισχύος της εν λόγω ακύρωσης, η οποία θα εκδοθεί μεταγενέστερα.
7.Εύστοχα επισημάνθηκε ότι με τον τρόπο αυτό ικανοποιούνται πλήρως και οι επιταγές της αρχής της νομιμότητας, εφόσον η προσβαλλόμενη πράξη ακυρώνεται αμέσως με την ολοκλήρωση της δίκης. Εάν ο δικαστής, αντί να εκδώσει αναβλητική απόφαση, άνοιγε εκ νέου τη διαδικασία έρευνας της υπόθεσης (réouverture de l’instruction de l’affaire) προκειμένου να λάβει υπόψη τις παρατηρήσεις των διαδίκων ως προς την ανάγκη περιορισμού ή όχι των αναδρομικών αποτελεσμάτων της ακύρωσης στην οποία κατέληξε, δεν θα μπορούσε να ακυρώσει άμεσα την πράξη, εφόσον θα συνεχιζόταν η έρευνα. Η πρόκριση της διεξαγωγής διαδικασίας σε δύο στάδια (έκδοση ακυρωτικής απόφασης και ταυτόχρονα αναβολή της έκδοσης απόφασης επί της ημερομηνίας έναρξης ισχύος της ακύρωσης) δικαιολογείται από τη βούληση του δικαστή να ακυρώσει το ταχύτερο δυνατόν την παράνομη πράξη, αφού βεβαίως καλέσει τους διαδίκους να υποβάλουν, σε ένα δεύτερο στάδιο, τις παρατηρήσεις τους επί της ημερομηνίας έναρξης της ακύρωσης. Η διαδικασία σε δύο στάδια επιτρέπει, επομένως, την τήρηση της αρχής της νομιμότητας με την άμεση ακύρωση της παράνομης πράξης και, ταυτόχρονα, την προστασία των ενδιαφερομένων από ενδεχόμενες ακραίες συνέπειες της ακύρωσης (βλ. D. Connill, Modulation des conséquences et conséquences de la modulation, AJDA 32/2013, σ. 1877).
8.Είναι γεγονός, βέβαια, ότι η τυχόν μεγάλη χρονική απόσταση μεταξύ της απόφασης περί ακύρωσης της προσβαλλόμενης πράξης και της απόφασης προσδιορισμού του χρόνου έναρξής της (εν προκειμένω μεσολάβησαν 10 μήνες μεταξύ των δύο αποφάσεων) θα μπορούσε να δημιουργήσει αβεβαιότητα ως προς τις συνέπειες της ακύρωσης: ανακύπτει εύλογα το ερώτημα αν με την αναμενόμενη απόφασή του ο δικαστής θα περιορίσει ή όχι τα αναδρομικά αποτελέσματα της ακύρωσης και, εάν το κάνει, πότε θα τοποθετήσει το χρονικό σημείο έναρξης των αποτελεσμάτων αυτών (πριν την αρχική ακυρωτική του απόφαση, μετά από αυτήν, πριν από τη δεύτερη απόφαση, μετά από αυτήν;). Το ευρύ φάσμα δυνατών επιλογών του παρέχει ευελιξία που του επιτρέπει να επιλέξει την πλέον προσαρμοσμένη στις ιδιαιτερότητες της ένδικης διαφοράς λύση, ταυτόχρονα όμως κλονίζει την ασφάλεια δικαίου την οποία επιδιώκει να προστατεύσει. Χρειάζεται, επομένως, ιδιαίτερη σύνεση όσον αφορά τη χρήση της νέας δυνατότητας, η οποία, παρά τις θετικές πτυχές της, μπορεί να καταστήσει περισσότερο περίπλοκη τη διοικητική δίκη.
9. Παρόλο που πρέπει να αποφεύγεται η άκριτη μεταφορά καινοτόμων και ελκυστικών λύσεων αλλοδαπών εννόμων τάξεων στο εθνικό δίκαιο, στην προκείμενη περίπτωση η πρωτοπορία του Conseil d’Etat δεν φαίνεται να συνδέεται με τον ιδιαίτερο θεσμικό του ρόλο στη γαλλική έννομη τάξη. Άλλωστε, συζητήσεις και νομολογιακές και νομοθετικές πρωτοβουλίες προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης του ρόλου του ακυρωτικού δικαστή πραγματοποιούνται και στην Ελλάδα. Εκτός από τις δύο πρόσφατες αναβλητικές αποφάσεις ΣτΕ 1422/2013 και ΣτΕ 1941/2013 (βλ. σχόλια Χ. Χρυσανθάκη/Χ. Διβάνη/Η. Κουβαρά, σε ΘΠΔΔ 8-9/2013, σ. 749 επ.), στο σχέδιο νόμου «Ενέχυρο – ποινική συνδιαλλαγή σε εγκλήματα εις βάρος του Δημοσίου», περιελήφθη ρύθμιση που τροποποιεί το άρθρο 50 του π.δ. 18/1989, προσθέτοντας την ακόλουθη διάταξη για τον περιορισμό του αναδρομικού αποτελέσματος ακυρωτικής απόφασης: «5. Σε περίπτωση αιτήσεως ακυρώσεως που στρέφεται κατά κανονιστικής πράξεως, το δικαστήριο, σταθμίζοντας τις πραγματικές καταστάσεις που έχουν δημιουργηθεί κατά τον χρόνο εφαρμογής της, καθώς και το δημόσιο συμφέρον, δύναται να ορίσει, μετά από αίτημα ενός από τους διαδίκους που υποβάλλεται με υπόμνημα που κατατίθεται πριν τη δικάσιμο, σύμφωνα με όσα ορίζονται στην παρ. 2 του άρθρου 25 του παρόντος, ότι τα αποτελέσματα της ακυρώσεως ανατρέχουν σε χρονικό σημείο μεταγενέστερο του χρόνου έναρξης της ισχύος της.»
10.Η διάταξη απηχεί την προαναφερθείσα γαλλική νομολογία Association AC! και την άποψη της μειοψηφίας στην απόφαση ΣτΕ 808/2006: «…όταν άγεται ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας αμφισβήτηση της νομιμότητας προσβληθείσης προς ακύρωση κανονιστικής διοικητικής πράξεως, η …συνταγματική αρχή της ασφάλειας δικαίου επιβάλλει να διαθέτει τούτο την εξουσία να απαγγείλει την έναντι πάντων ακύρωση κανονιστικής πράξεως, κρινομένης ως παράνομης, όχι κατ΄ ανάγκην πάντοτε και ανεξαιρέτως αφ΄ ότου αυτή, με τη δημοσίευσή της, απέκτησε από τυπικής απόψεως νόμιμη υπόσταση, αλλά ενδεχομένως και από μεταγενέστερο χρόνο, δυνατόν δε και από τη δημοσίευση της ακυρωτικής αποφάσεως. Και τούτο, λαμβανομένης υπόψη και συνεκτιμωμένης, …, εκ μέρους του Ανωτάτου Ειδικού Δικαστηρίου – εκ παραλλήλου προς τις απαιτήσεις της αποκαταστάσεως της νομιμότητος στο πεδίο της κανονιστικής ρυθμίσεως και της παροχής αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας – της απαιτήσεως δραστικής προστατευτικής επενεργείας της αρχής της ασφαλείας δικαίου, υπό την διαληφθείσα έννοια (βλ. υπό την εκτεθείσα αντίληψη CE, Ass., 11 mai 2004, Association AC! et autres). Στις περιπτώσεις όμως προσβολής ατομικών διοικητικών πράξεων, οπότε αμφισβητείται και ελέγχεται παρεμπιπτόντως το κύρος του εφαρμοσθέντος κανόνα δικαίου, η δε παρεμπίπτουσα δικαστική κρίση επί του ζητήματος τούτου επάγεται έννομα αποτελέσματα μόνο μεταξύ των διαδίκων και δεν ισχύει έναντι πάντων, συντρέχει εκ των πραγμάτων αδυναμία, επί διατυπώσεως δικαστικής κρίσεως περί συμφωνίας του εφαρμοσθέντος κανόνα προς υπέρτερο κανόνα δικαίου, να ορισθή, εκ λόγων ασφαλείας δικαίου, χρονικό σημείο, μεταγενέστερο εκείνου αφ΄ ότου η εμπεριέχουσα τον εφαρμοσθέντα κανόνα δικαίου πράξη απέκτησε από τυπικής απόψεως νόμιμη υπόσταση, από το οποίο ο εν λόγω κανόνας δικαίου καθίσταται ανίσχυρος και ανεφάρμοστος. Διότι, άσκηση τέτοιας αρμοδιότητας είναι νοητή μόνον επί αμέσου ελέγχου του κύρους πράξεως θεσπιζούσης κανόνα δικαίου, με έναντι πάντων ισχύ και δεσμευτικότητα της περί τούτου εκφερομένης δικαστικής κρίσεως, ενώ απεναντίας είναι ασυμβίβαστη προς παρεμπίπτοντα δικαστικό έλεγχο, από τη σκοπιά ακριβώς αυτής της ίδιας της αρχής της ασφαλείας δικαίου. Πράγματι, δεν θα συμπορευόταν προς την αρχή αυτή ενδεχόμενη και ουδόλως αποκλειομένη διατύπωση διαφορετικής εκτιμήσεως από το κάθε δικαστήριο που προβαίνει σε παρεμπίπτοντα έλεγχο του χρόνου από τον οποίο επιβάλλεται να θεωρείται ανίσχυρος ο κρινόμενος ως μη έγκυρος κανόνας δικαίου».
11. Την ανάγκη θέσπισης της σχετικής γενικής ρύθμισης καθιστά εμφανή η διάταξη του άρθρου 17 παρ. 2 του Ν. 2889/2001, Εθνικό Σύστημα Υγείας και άλλες διατάξεις, που «διορθώνει» τα αποτελέσματα της ακύρωσης, με την ΣτΕ 79/2001, του πδ περί ίδρυσης του Εφετείου Λαμίας: «2. Η διευθέτηση της έννομης κατάστασης η οποία ανέκυψε ύστερα από την απόφαση αρ. 79/2001 του Ε` Τμήματος του Συμβουλίου Επικρατείας, με την οποία ακυρώθηκε το αρ. 163/30.7.1999 (ΦΕΚ 158 Α΄) πδ ίδρυσης του Εφετείου Λαμίας, πρέπει να γίνει μέσα σε ένα τρίμηνο από τη δημοσίευση του παρόντος νόμου με την έκδοση νέου προεδρικού διατάγματος, που είτε θα ανακαλεί το ιδρυτικό του Εφετείου Λαμίας διάταγμα είτε θα το τροποποιεί είτε θα επανιδρύει το Εφετείο. Στο τρίμηνο δεν υπολογίζεται ο χρόνος έκφρασης γνώμης από τον Αρειο Πάγο, σύμφωνα με τον Ν. 1756/1988, ούτε ο χρόνος επεξεργασίας του νέου προεδρικού διατάγματος από το Συμβούλιο της Επικρατείας. Το Εφετείο Λαμίας θα εξακολουθεί να λειτουργεί και να παρέχει απρόσκοπτα έννομη προστασία στο μεταβατικό χρονικό διάστημα έως την έκδοση νέου προεδρικού διατάγματος. Οι ως τώρα πράξεις του Εφετείου Λαμίας παραμένουν έγκυρες.» Για την αποτελεσματικότητα της προτεινόμενης ρύθμισης, θα μπορούσε να διευκρινιστεί ότι ο περιορισμός της αναδρομικότητας του ακυρωτικού αποτελέσματος της ευθέως προσβαλλόμενης κανονιστικής πράξης δεν επηρεάζει άλλες εκκρεμείς δίκες, στο πλαίσιο των οποίων η εν λόγω κανονιστική πράξη ελέγχεται παρεμπιπτόντως, όπως διαλαμβάνεται στην προπαρατεθείσα σκέψη αρχής της νομολογίας Association AC!. Επίσης ο περιορισμός του αναδρομικού αποτελέσματος της ακύρωσης δεν θα πρέπει να αποκλείει την αξίωση προς αποζημίωση λόγω της βλάβης που προκάλεσε η εφαρμογή της κανονιστικής πράξης κατά το χρονικό διάστημα πριν από την επέλευση του ακυρωτικού αποτελέσματος. Τέλος, όσον αφορά το πεδίο εφαρμογής της διάταξης, θα μπορούσε να παρατηρηθεί ότι η ανάγκη περιορισμού των συνεπειών της δικαστικής ακύρωσης ανακύπτει και στην περίπτωση των ατομικών πράξεων. Για παράδειγμα, σε περίπτωση ακύρωσης διορισμού δημοσίου υπαλλήλου, θα μπορούσε να αναγνωρισθεί η διατήρηση του χρόνου παραμονής στην υπηρεσία ως συντάξιμου χρόνου ή ως χρόνου προϋπηρεσίας στο Δημόσιο, εφόσον βεβαίως υπάρχει σχετικό αίτημα του παρεμβαίνοντος (δηλ. του δημοσίου υπαλλήλου που ζητεί τη διατήρηση της ισχύος της προσβαλλόμενης πράξης). Αυτό δέχεται άλλωστε και η γαλλική νομολογία [CΕ (n° 296818), 12.12.2007 και CΕ (n° 296072) 12.12.2007, AJDA 12/2008, σ. 638. Βλ. Ε. Πρεβεδούρου, Περιορισμός των αναδρομικών αποτελεσμάτων δικαστικής αποφάσεως η οποία ακυρώνει ατομική διοικητική πράξη: σκέψεις με αφορμή τις αποφάσεις του γαλλικού Conseil d’Etat της 12ης Δεκεμβρίου 2007, ΕφημΔΔ 1/2009, σ. 75].