To effet utile των ακυρωτικών αποφάσεων: από την κάλυψη στεγαστικών αναγκών (ΣτΕ 1525/2020) στη διάσωση του ρέματος της Πικροδάφνης (ΣτΕ 2313/2020)

11. Η απόφαση 2313/2020 αποτυπώνει σε δικονομικό επίπεδο μια παλιά και μακρά ιστορία, αυτή της προσπάθειας διάσωσης του ρέματος της Πικροδάφνης, που είναι το τρίτο, μετά τον Κηφισό και τον Ιλισό, μεγαλύτερο σε μήκος ποτάμι του λεκανοπεδίου Αττικής [12]. Πηγάζει από τις δυτικές πλαγιές του Υμηττού, στον Βύρωνα, και κατηφορίζει διασχίζοντας την Ηλιούπολη. Στην Ηλιούπολη, οι όχθες του ποταμού έχουν διατηρηθεί, σχηματίζοντας ένα πάρκο, με το ποτάμι να ρέει σε πέτρινη κοίτη. Στη συνέχεια, το ρέμα εισέρχεται στον Άγιο Δημήτριο, όπου είναι περισσότερο εγκαταλελειμμένο και ρέει ανάμεσα σε κατοικίες και άλλα κτίρια, ενώ στην όχθη απορρίπτονται μπάζα. Στο ρέμα καταλήγουν αστικά λύματα από παράνομες συνδέσεις, από αντλιοστάσια της ΕΥΔΑΠ και αγωγούς ομβρίων. Το ρέμα σχηματίζει το σύνορο ανάμεσα σε Παλαιό Φάληρο και Άλιμο και εκβάλλει στον Σαρωνικό, σε ένα μικρό δέλτα στην ακτή Εδέμ, πλησίον της μαρίνας Αλίμου. Από το 1993 έχει χαρακτηρισθεί ως “ιδιαίτερου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος” [13]. Η διαδικασία που κινήθηκε για τον χαρακτηρισμό του ως “προστατευόμενου φυσικού σχηματισμού” κατά το άρθρο 21  του Ν. 1650/1986, στο πλαίσιο της οποίας συντάχθηκε η από Ιανουαρίου 1997 “ειδική περιβαλλοντική μελέτη για την προστασία και ανάδειξη του ρέματος Πικροδάφνης ν. Αττικής και της ευρύτερης περιοχής”, δεν ολοκληρώθηκε με την έκδοση σχετικού προεδρικού διατάγματος. Εκδόθηκαν, όμως, υπουργικές αποφάσεις με τις οποίες ελήφθησαν μέτρα προστασίας του ρέματος, κατ’ επίκληση της παρ. 6 του παραπάνω άρθρου [14].

13. Η πρώτη υπόθεση για το ρέμα της Πικροδάφνης κατέληξε στην απόφαση ΣτΕ 1126/2004, με την οποία ακυρώθηκε η ΑΕΠΟ του έργου “Διευθέτηση τμήματος του ρέματος Πικροδάφνης, μήκους περίπου 1.770 μ. από τη Λεωφόρο Βουλιαγμένης έως τη Λεωφόρο Αγίου Δημητρίου του Δήμου Αγίου Δημητρίου Ν. Αττικής”, για πλημμέλειες της σχετικής μελέτης περιβαλλοντικών όρων. Ακολούθησε η απόφαση ΣτΕ 3849/2006, με την οποία ακυρώθηκαν δύο αποφάσεις του Υφυπουργού ΠΕΧΩΔΕ [15] οι οποίες τροποποίησαν το ρυμοτομικό σχέδιο του Δήμου Αγίου Δημητρίου Αττικής σε πλείονα Ο.Τ. και επικύρωσαν τον καθορισμό των οριογραμμών του ρέματος Πικροδάφνης σε συγκεκριμένα τμήματα αυτού διερχόμενα από τον πιο πάνω Δήμο, για τον λόγο ότι οι επίμαχες ρυθμίσεις αναρμοδίως εγκρίθηκαν με υπουργικές αποφάσεις και όχι με προεδρικό διάταγμα. Στη συνέχεια, με την απόφαση ΣτΕ 1242/2008, το Δικαστήριο ακύρωσε την παράλειψη της Διοίκησης να εκδώσει διάταγμα οριοθέτησης του ρέματος Πικροδάφνης στο σύνολό του και ανέπεμψε την υπόθεση στη Διοίκηση, προκειμένου να προβεί στην ως άνω οριοθέτηση και να λάβει τα αναγκαία μέτρα για την απρόσκοπτη λειτουργία του ρέματος ως οικοσυστήματος, συμπεριλαμβανομένων και των αναγκαίων τροποποιήσεων του σχεδίου πόλεως, ώστε να διασφαλίζεται η ως άνω λειτουργία του. Ακολούθησαν το Πρακτικό 3/2013 του Συμβουλίου Συμμόρφωσης, που διαπίστωσε την καθυστέρηση προώθησης της διαδικασίας έκδοσης διατάγματος, και το Πρακτικό 11/2015, που αναγνώρισε την πολυπλοκότητα του ζητήματος και τη σημαντική πρόοδο των εργασιών που είχαν πραγματοποιηθεί για την οριοθέτηση του ρέματος στο σύνολό του και ανέβαλε την έκδοση οριστικής απόφασης, έως την περάτωση της δίκης που εκκρεμούσε κατά της ΑΕΠΟ η οποία είχε ήδη εκδοθεί ως προς το τμήμα του ρέματος που  διέρχεται από την Ηλιούπολη, ενώ επεσήμανε στη Διοίκηση ότι έπρεπε να επισπεύσει την έκδοση ΑΕΠΟ για την οριοθέτηση του ρέματος από τη Λεωφόρο Βουλιαγμένης έως την εκβολή. Η ανωτέρω ΑΕΠΟ για την εκτέλεση αντιπλημμυρικών έργων και έργων διευθέτησης στην κοίτη και στα πρανή σε τμήμα του ρέματος Πικροδάφνης, μήκους 196,40μ., εντός των ορίων του Δήμου Ηλιούπολης ακυρώθηκε με την απόφαση ΣτΕ 1915/2017, με το σκεπτικό ότι, κατά τα κριθέντα με την απόφαση ΣτΕ 1242/2008, η προσβληθείσα ΑΕΠΟ δεν ήταν νόμιμη, εφόσον δεν προηγήθηκε η οριοθέτηση του ρέματος στο σύνολό του, ή έστω πρόταση για τη συνολική οριοθέτηση. Κατά της ΑΕΠΟ για το έργο: “Ανάπλαση ρέματος Πικροδάφνης από Λεωφ. Βουλιαγμένης έως εκβολή” που εξέδωσε στις 9.11.2016 η ασκούσα καθήκοντα Γενικού Γραμματέα Αποκεντρωμένης Διοίκησης Αττικής Γενικής Διευθύντριας Χωροταξικής και Περιβαλλοντικής Πολιτικής της Αποκεντρωμένης Διοίκησης ασκήθηκαν δύο αιτήσεις ακύρωσης από περιβαλλοντικές οργανώσεις [16] και μεμονωμένους κατοίκους των Δήμων από τους οποίους διέρχεται το ρέμα. Επί της πρώτης εκδόθηκαν οι αναβλητικές αποφάσεις ΣτΕ  1131 – 1132/2018, με τις οποίες το Δικαστήριο έκρινε ότι έπρεπε να αναβάλει για έξι (6) μήνες την εκδίκαση της υπόθεσης προκειμένου η Διοίκηση να αποστείλει σχέδιο προεδρικού διατάγματος για την οριοθέτηση του ρέματος της Πικροδάφνης στο σύνολό του και επί της δεύτερης οι, επίσης αναβλητικές ΣτΕ 573 – 574/2019 με τις οποίες έκρινε ότι η εκδίκαση έπρεπε να αναβληθεί για οκτώ (8) ακόμη μήνες. Τέλος, με το ΠΕ 149/2020, το Δικαστήριο έκρινε ότι το σχέδιο διατάγματος που απέστειλε η Διοίκηση δεν προτεινόταν νομίμως, ενόψει των κριθέντων με την απόφαση ΣτΕ 1242/2008 για την υποχρέωση της Διοίκησης να προχωρήσει σε, τεκμηριωμένη με τα κατά νόμο αναγκαία στοιχεία και μελέτες, οριοθέτηση του ρέματος της Πικροδάφνης στο σύνολό του προκειμένου να διασφαλισθεί η ακώλυτη λειτουργία του ως οικοσυστήματος.

14. Μετά από οκτώ αποφάσεις, δύο Πρακτικά του Συμβουλίου Συμμόρφωσης και ένα Πρακτικό Επεξεργασίας σχεδίου προεδρικού διατάγματος, το έργο του Δικαστηρίου ήταν σχετικά ευχερές. Ύστερα από την παράθεση του ιστορικού που εκτείνεται σε επτά σκέψεις, η υπαγωγή περιορίζεται στο ήμισυ μιας σκέψης και εντοπίζει την πλημμέλεια της προσβαλλόμενης ΑΕΠΟ στο ότι εγκρίνει έργα διευθέτησης του ρέματος χωρίς να έχει προηγηθεί η οριοθέτηση του ρέματος στο σύνολό του ή πρόταση για την οριοθέτησή του στο σύνολο αυτού, με προεδρικό διάταγμα. Η εν λόγω παράλειψη οριοθέτησης συνιστά παράβαση της απόφασης ΣτΕ 1242/2020, με την οποία κρίθηκε ότι, καθ’ ερμηνεία των διατάξεων του άρθρου 24 παρ. 1 του Συντάγματος, του άρθρου 45 παρ. 4 του ΠΔ 18/1989, του άρθρου 188 παρ. 1, 2 και 3 του Κώδικα Βασικής Πολεοδομικής Νομοθεσίας, όπως οι διατάξεις αυτές τροποποιήθηκαν με το άρθρο 5 του Ν. 3010/2002, σε συνδυασμό με τις διατάξεις των άρθρων 153 και 349 του Κ.Β.Π.Ν., στη συγκεκριμένη περίπτωση “υπήρχε υποχρέωση της Διοικήσεως να εκδώσει διάταγμα οριοθετήσεως του ρέματος Πικροδάφνης στο σύνολό του, τεκμηριωμένης με τα κατά νόμο αναγκαία στοιχεία και μελέτες, προκειμένου να διασφαλισθεί η ακώλυτη λειτουργία του ως οικοσυστήματος”. Μετά την ακύρωση της προσβαλλόμενης πράξης, το Δικαστήριο απαριθμεί με ακρίβεια και πληρότητα τις ενέργειες στις οποίες οφείλει να προβεί η Διοίκηση προς συμμόρφωση στην ακυρωτική απόφασή του. Κατ’ αρχάς, η Διοίκηση οφείλει να αποστείλει εντός τεσσάρων μηνών στο Δικαστήριο προς επεξεργασία σχέδιο προεδρικού διατάγματος για την οριοθέτηση του ρέματος στο σύνολό του. Ελλείψει συμμόρφωσης προς την υποχρέωση αυτή, το Δικαστήριο θα προχωρήσει αμέσως σε εξέταση και οριστική απόφανση επί της εκκρεμούς αίτησης συμμόρφωσης προς την απόφαση ΣτΕ 1242/2008 απόφαση. Επιβάλλει όμως και περαιτέρω υποχρεώσεις: η Διοίκηση οφείλει, αφενός, να λάβει, αμελλητί, όλα τα απαραίτητα μέτρα για την προστασία του ρέματος και, ιδίως, να απαγορεύσει την έκδοση οικοδομικών αδειών και την εκτέλεση οικοδομικών εργασιών σε γήπεδα εντός των οριογραμμών του ρέματος ή ευρισκόμενα σε άμεση γειτνίαση με αυτές και, αφετέρου, να προχωρήσει, αμελλητί, στην καταγραφή των αυθαιρέτων κτισμάτων εντός των οριογραμμών του ρέματος και να απαγορεύσει, ως προς αυτά, την έναρξη ή συνέχιση διαδικασιών αναστολής κατεδάφισης ή εξαίρεσης από την κατεδάφιση.

15. Η απόφαση ΣτΕ 2313/2020 είναι, πάνω από όλα, μια χρήσιμη απόφαση. Τα νομικά ζητήματα ως προς το καθεστώς του ρέματος έχουν ήδη λυθεί από τις προηγούμενες αποφάσεις, των οποίων τα κριθέντα παραμένουν ισχυρά, αφού δεν υπάρχει νομοθετική μεταβολή. Η απόφαση ξεχωρίζει για τη μέριμνα του δικαστή να διασφαλίσει την εκτέλεσή της, την πραγμάτωση του περιεχομένου της και, συνακολούθως, την τελειωτική επίλυση μιας διαφοράς που διαρκεί πάνω από είκοσι χρόνια. Το ενδιαφέρον εν προκειμένω έγκειται στο ότι ο δικαστής απευθύνει σαφείς και ακριβείς διαταγές προς τη Διοίκηση, οι οποίες δεν αφορούν κατεξοχήν τη συγκεκριμένη δίκη αλλά τη διαδικασία συμμόρφωσης επί της οποίας εκδόθηκε το Πρακτικό 11/2015 του Συμβουλίου Συμμόρφωσης. Με άλλες λέξεις, το Δικαστήριο, αντί να στείλει εκ νέου έγγραφο στη Διοίκηση αναφορικά με την εξέλιξη της συμμόρφωσής της στην απόφαση ΣτΕ 1242/2008, επιλέγει να διευρύνει το αντικείμενο του ελέγχου και να «συνεκδικάσει» μία αίτηση ακύρωσης κατά της προσβαλλόμενης ΑΕΠΟ με μία αίτηση συμμόρφωσης σε προγενέστερη απόφασή του, με την οποία ακυρώθηκε παράλειψη έκδοσης προεδρικού διατάγματος οριοθέτησης. Το Δικαστήριο δεν διευρύνει το αντικείμενο της δίκης [17], Διοίκηση εντολές που υπερβαίνουν τη συμμόρφωση προς την υπό εξέταση απόφαση. Προσπαθεί να αποτρέψει την προσπάθεια της Περιφέρειας Αττικής να τακτοποιήσει το ρέμα με σειρά αντιπλημμυρικών έργων που θα οδηγούσαν ουσιαστικά στη μετατροπή του από φυσικό ρέμα σε ανοιχτό αγωγό ομβρίων και να επιβάλει την οριοθέτηση του ρέματος στο σύνολό του, προκειμένου «να διασφαλιστεί η ακώλυτη λειτουργία του ως οικοσυστήματος». Το ίδιο το Δικαστήριο καθορίζει το περιεχόμενο της συμμόρφωσης της Διοίκησης τόσο στην υπό εξέταση απόφασή του, όσο και στην προγενέστερη απόφαση ΣτΕ 1242/2008, λαμβανομένου μάλιστα υπόψη ότι έχει αναβληθεί η έκδοση απόφασης επί της διαδικασία συμμόρφωσης προς αυτήν.