Στο πνεύμα των αποφάσεων (του τμήματος μείζονος συνθέσεως) Zambrano (8.3.2011, C-34/09) και Dereci (15.11.2011, C-256/11), που αφορούν τα δικαιώματα που απορρέουν για τους υπηκόους τρίτων χωρών από τις σχετικές με την ιθαγένεια της Ένωσης διατάξεις της Συνθήκης εντάσσεται και η πρόσφατη απόφαση του Δικαστηρίου της 10ης Οκτωβρίου 2013, C-86/12, A. D. Alokpa. Σε αντιδιαστολή προς τις υποθέσεις Zambrano και Dereci, οι οποίες αφορούσαν πολίτες της Ένωσης που διέμεναν στο κράτος μέλος της ιθαγένειάς τους χωρίς να έχουν ασκήσει το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας, στην υπόθεση Alokpa οι πολίτες της Ένωσης των οποίων ο ανιών ζητεί δικαίωμα διαμονής δεν έχουν μεν ασκήσει το δικαίωμά τους στην ελεύθερη κυκλοφορία αλλά έχουν γεννηθεί και διαμένουν σε κράτος μέλος διαφορετικό από εκείνο του οποίου έχουν την ιθαγένεια, οπότε εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της οδηγίας 2004/38 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 29ης Απριλίου 2004, σχετικά με το δικαίωμα των πολιτών της Ένωσης και των μελών των οικογενειών τους να κυκλοφορούν και να διαμένουν ελεύθερα στην επικράτεια των κρατών μελών, για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΟΚ) 1612/68 και την κατάργηση των οδηγιών 64/221/ΕΟΚ, 68/360/ΕΟΚ, 72/194/ΕΟΚ, 73/148/ΕΟΚ, 75/34/ΕΟΚ, 75/35/ΕΟΚ, 90/364/ΕΟΚ, 90/365/ΕΟΚ και 93/96/ΕΟΚ (ΕΕ L 158, σ. 77, και διορθωτικό ΕΕ L 229, σ. 35). Kατά το άρθρο 3 παρ. 1 της οδηγίας αυτής, που ορίζει τους «δικαιούχους», η τελευταία ισχύει για όλους τους πολίτες της Ένωσης οι οποίοι «μεταβαίνουν ή διαμένουν σε κράτος μέλος άλλο από εκείνο του οποίου είναι υπήκοοι καθώς και τα μέλη των οικογενειών τους». Επομένως, το Δικαστήριο στήριξε το παράγωγο δικαίωμα διαμονής του υπηκόου τρίτης χώρας από κοινού στις διατάξεις των άρθρων 20 και 21 ΣΛΕΕ και του δευτερογενούς δικαίου που θεσπίσθηκε για την εφαρμογή τους. Η υπόθεση Alokpa μπορεί να παραλληλιστεί με την υπόθεση επί της οποίας εκδόθηκε η απόφαση Zhu και Chen (19.10.2004, C-200/02, Συλλογή 2004, σ. I-9925), στην οποία το Δικαστήριο έκρινε ότι η περίπτωση τέκνου μικρής ηλικίας που ήταν πολίτης της Ένωσης, διέμενε σε κράτος μέλος διαφορετικό από εκείνο του οποίου είχε την ιθαγένεια και δεν είχε ασκήσει το δικαίωμά του στην ελεύθερη κυκλοφορία ενέπιπτε παρά ταύτα στο πεδίο εφαρμογής των διατάξεων του δικαίου της Ένωσης περί ελεύθερης κυκλοφορίας των προσώπων, ιδίως των διατάξεων της οδηγίας 90/364/ΕΟΚ, η οποία αντικαταστάθηκε και καταργήθηκε από την οδηγία 2004/38 και ότι οι διατάξεις αυτές επιτρέπουν στον γονέα που έχει πράγματι την επιμέλεια του υπηκόου αυτού να διαμένει μαζί του στο κράτος μέλος υποδοχής.
Το βασικό συμπέρασμα που συνάγεται από το σύνολο της σχετικής νομολογίας είναι ότι τα δικαιώματα που ενδεχομένως παρέχονται βάσει των σχετικών με την ιθαγένεια της Ένωσης διατάξεων της Συνθήκης στους υπηκόους τρίτων χωρών δεν αποτελούν αυτοτελή δικαιώματα των υπηκόων αυτών, αλλά δικαιώματα που απορρέουν από την εκ μέρους πολίτη της Ένωσης άσκηση του δικαιώματος ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής στο έδαφος των κρατών μελών. Ο σκοπός και η δικαιολόγηση των παράγωγων αυτών δικαιωμάτων, ιδίως των δικαιωμάτων εισόδου και διαμονής των μελών της οικογένειας πολίτη της Ένωσης, στηρίζονται στη διαπίστωση ότι η μη αναγνώρισή τους μπορεί να θίγει την ελευθερία κυκλοφορίας του εν λόγω πολίτη της Ένωσης, αποτρέποντάς τον από την άσκηση των δικαιωμάτων του εισόδου και διαμονής στο κράτος μέλος υποδοχής (ΔΕΕ 8.5.2013, C‑87/12, Ymeraga και Ymeraga-Tafarshiku, σκέψη 35, Alokpa, σκέψη 22).
Στην πρόσφατη απόφαση Alopka, το ζήτημα που ανέκυψε και αποτυπώνεται στο προδικαστικό ερώτημα του αιτούντος δικαστηρίου είναι, κατ’ ουσίαν, αν τα άρθρα 20 και 21 ΣΛΕΕ έχουν την έννοια ότι αντιτίθενται σε απόφαση κράτους μέλους (Λουξεμβούργο) να μην παράσχει σε υπήκοο τρίτης χώρας (Τογκό) δικαίωμα διαμονής εντός της επικράτειάς του, μολονότι ο εν λόγω υπήκοος συντηρεί μόνος του τα πολύ μικρής ηλικίας τέκνα του, που είναι πολίτες της Ένωσης (Γάλλοι) και διαμένουν μαζί με αυτόν στο εν λόγω κράτος μέλος από τη γέννησή τους, χωρίς να έχουν την ιθαγένεια του κράτους μέλους αυτού και χωρίς να έχουν ασκήσει το δικαίωμά τους ελεύθερης κυκλοφορίας. Εκτός από την υπόθεση Zhu και Chen που εκδόθηκε πριν από τη θέσπιση της Συνθήκης της Λισσαβώνας, η περίπτωση Alopka παρουσιάζει ομοιότητες και με την υπόθεση επί της οποίας εκδόθηκε η απόφαση Zambrano, με τη διαφορά ότι τα ανήλικα τέκνα της A.‑D. Alokpa δεν διαμένουν στην επικράτεια του κράτους μέλους του οποίου έχουν την ιθαγένεια. Όπως προκύπτει από την απόφαση Zambrano, καθώς και από τις αποφάσεις McCarthy (5.5.2011, C-434/09, Συλλογή 2011, σ. Ι‑3375) και Dereci, το άρθρο 20 ΣΛΕΕ πρέπει να λαμβάνεται υπόψη, ελλείψει οποιουδήποτε διασυνοριακού στοιχείου που να υφίσταται τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, στην περίπτωση πολιτών της Ένωσης που διαμένουν στο κράτος μέλος του οποίου έχουν την ιθαγένεια και που δεν έχουν ασκήσει το δικαίωμά τους σε ελεύθερη κυκλοφορία. Τούτο ισχύει κατά μείζονα λόγο, όταν οι πολίτες της Ένωσης διαμένουν σε κράτος μέλος του οποίου δεν έχουν την ιθαγένεια.
Στην υπόθεση Alokpa δεν έχει, κατ’αρχάς, εφαρμογή το άρθρο 3 παρ. 1 της οδηγίας 2004/38, σχετικά με το δικαίωμα των πολιτών της Ένωσης και των μελών των οικογενειών τους να κυκλοφορούν και να διαμένουν ελεύθερα στην επικράτεια των κρατών μελών, δεδομένου ότι η ιδιότητα του μέλους της οικογένειας το οποίο «συντηρείται» από πολίτη της Ένωσης, φορέα του δικαιώματος διαμονής, προϋποθέτει ότι η υλική υποστήριξη του μέλους της οικογενείας εξασφαλίζεται από τον φορέα του δικαιώματος διαμονής. Επομένως, όταν συντρέχει ακριβώς η αντίστροφη περίπτωση, δηλαδή όταν ο φορέας του δικαιώματος διαμονής συντηρείται από υπήκοο τρίτης χώρας, ο υπήκοος αυτός δεν μπορεί να επικαλεστεί την ιδιότητα του ανιόντος που «συντηρείται» από τον εν λόγω φορέα του δικαιώματος, υπό την έννοια της οδηγίας 2004/38, ώστε να του αναγνωριστεί δικαίωμα διαμονής εντός του κράτους μέλους υποδοχής (ΔΕΕ 8.11.2012, C‑40/11, Iida, σκέψη 55).
Εν προκειμένω, όμως, το δικαίωμα διαμονής μπορεί να στηριχθεί σε άλλη βάση. Ειδικότερα, το Δικαστήριο έχει κρίνει ότι οι όροι «διαθέτουν» επαρκείς πόρους, οι οποίοι περιλαμβάνονται στη διάταξη του άρθρου 7 παρ. 1 στοιχ. β΄ της οδηγίας 2004/38, και αποτελούν προϋπόθεση του δικαιώματος διαμονής των πολιτών της Ένωσης στην επικράτεια άλλου κράτους μέλους (του οποίου δεν έχουν την ιθαγένεια) για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο των τριών μηνών πρέπει να ερμηνευθούν υπό την έννοια ότι αρκεί οι πολίτες της Ένωσης, εν προκειμένω τα ανήλικα τέκνα, να έχουν στη διάθεσή τους τέτοιους πόρους, χωρίς η διάταξη αυτή να επιβάλλει την παραμικρή υποχρέωση σχετικά με την προέλευση των πόρων αυτών, τους οποίους θα μπορούσε, παραδείγματος χάριν, να παρέχει ο υπήκοος τρίτης χώρας γονέας των εν λόγω πολιτών πολύ μικρής ηλικίας [Zhu και Chen, σκέψεις 28 και 30]. Στην περίπτωση αυτή, η απόφαση να μην επιτραπεί στον γονέα, εν προκειμένω υπήκοο τρίτης χώρας, ο οποίος έχει πράγματι την επιμέλεια ανήλικου πολίτη της Ένωσης, να διαμείνει με τον πολίτη αυτόν εντός του κράτους μέλους υποδοχής θα αφαιρούσε από το δικαίωμα διαμονής του τελευταίου κάθε πρακτική αποτελεσματικότητα, δεδομένου ότι η άσκηση του δικαιώματος αυτού από τέκνο πολύ μικρής ηλικίας συνεπάγεται αναγκαστικά ότι το τέκνο αυτό έχει δικαίωμα να συνοδεύεται από το πρόσωπο που έχει πράγματι την επιμέλειά του και, συνεπώς, ότι το πρόσωπο αυτό έχει δικαίωμα να διαμένει μαζί με το τέκνο εντός του κράτους μέλους υποδοχής κατά τη διάρκεια της διαμονής αυτής [αποφάσεις Zhu και Chen, σκέψη 45, καθώς και Iida, σκέψη 69]. Επομένως, στην υπό εξέταση περίπτωση, το άρθρο 21 ΣΛΕΕ και η οδηγία 2004/38 παρέχουν δικαίωμα διαμονής εντός του κράτους μέλους υποδοχής στον πολύ μικρής ηλικίας ανήλικο υπήκοο άλλου κράτους μέλους ο οποίος πληροί τις προϋποθέσεις του άρθρου 7 παρ. 1 στοιχ. β΄ της οδηγίας αυτής, αλλά επιτρέπουν και στον γονέα που έχει πράγματι την επιμέλεια του υπηκόου αυτού να διαμένει μαζί του στο κράτος μέλος υποδοχής [απόφαση Zhu και Chen, σκέψεις 46 και 47]. Κατά συνέπεια, το εθνικό δικαστήριο οφείλει να ελέγξει αν τα τέκνα που έχουν την ιθαγένεια άλλου κράτους μέλους και, επομένως, την ιθαγένεια της Ένωσης πληρούν τις προϋποθέσεις του άρθρου 7 παρ. 1 της οδηγίας 2004/38 –δηλαδή διαθέτουν, τα ίδια ή μέσω της μητέρας τους, επαρκείς πόρους και πλήρη ασφαλιστική κάλυψη ασθενείας– και αν, ως εκ τούτου, απολαύουν δικαιώματος διαμονής εντός του κράτους μέλους υποδοχής βάσει του άρθρου 21 ΣΛΕΕ.
Πάντως, ακόμη και στην περίπτωση που η A. D. Alokpa δεν θα διέθετε πόρους, οπότε δεν θα είχε στην περίπτωσή της εφαρμογή το παράγωγο δίκαιο που διέπει το δικαίωμα διαμονής των υπηκόων τρίτων χωρών [εν προκειμένω η οδηγία 2004/38], το δικαίωμα διαμονής της στην Ένωση θα μπορούσε να απορρέει απευθείας από το άρθρο 20 ΣΛΕΕ, βάσει της νομολογιακής κατασκευής των αποφάσεων Zambrano και Dereci, δηλαδή του κριτηρίου της αποστέρησης της δυνατότητας άσκησης των δικαιωμάτων που συναρτώνται προς την ιδιότητα του πολίτη της Ένωσης, την οποία έχουν τα ανήλικα τέκνα της. Ειδικότερα, δεν μπορεί να απαγορευθεί δικαίωμα διαμονής σε υπήκοο τρίτου κράτους, μέλος οικογένειας πολίτη της Ένωσης, αν η απαγόρευση αυτή στερεί πρακτικής αποτελεσματικότητας την ιθαγένεια της Ένωσης, αφού ο πολίτης θα έπρεπε να εγκαταλείψει το έδαφος της Ένωσης, λόγω αδυναμίας συντήρησής του, στερούμενος, έτσι, της δυνατότητας να ασκεί αποτελεσματικά τα δικαιώματα που του παρέχει η ιδιότητα του πολίτη της Ένωσης (αποφάσεις Dereci, 64-67, Iida, σκέψη 71, Ymeraga και Ymeraga-Tafarshiku, σκέψη 36). Στην προκειμένη περίπτωση, η μητέρα των δύο ανήλικων τέκνων που έχουν τη γαλλική υπηκοότητα, εφόσον ασκεί μόνη της την επιμέλειά τους από τη γέννησή τους, θα μπορούσε να αποκτήσει παράγωγο δικαίωμα προκειμένου να τα συνοδεύσει και να διαμείνει μαζί τους εντός της γαλλικής επικράτειας. Επομένως, η απόφαση των λουξεμβουργιανών αρχών να μην παράσχουν στην A. D. Alokpa δικαίωμα διαμονής δεν θα μπορούσε να υποχρεώσει την ίδια και τα ανήλικα τέκνα της να εγκαταλείψουν το έδαφος της Ένωσης στο σύνολό του. Το δικαίωμα διαμονής θα αναγνωριζόταν από τις γαλλικές αρχές. Με άλλα λόγια, αν η μητέρα των δύο ανήλικων πολιτών της Ένωσης δεν διέθετε επαρκείς πόρους, δηλαδή δεν πληρούσε τις προϋποθέσεις του άρθρου 7 της οδηγίας για να αναγνωριστεί δικαίωμα διαμονής στα τέκνα της και, συνακολούθως, στην ίδια στο Λουξεμβούργο, οπότε οι λουξεμβουργιανές αρχές θα μπορούσαν να της αρνηθούν το δικαίωμα διαμονής, οι γαλλικές αρχές θα έπρεπε να το χορηγήσουν για τους ανωτέρω λόγους (κατ’εφαρμογή του άρθρου 20 ΣΛΕΕ). Τυχόν αντίθετη λύση θα καθιστούσε άνευ πρακτικής αποτελεσματικότητας τα δικαιώματα των ανήλικων τέκνων της (Γάλλων υπηκόων) που συνδέονται με την πλήρη και καθ’ ολοκληρίαν υπαγωγή στο θεμελιώδες καθεστώς της ιθαγένειας της Ένωσης.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει εν προκειμένω η ανάλυση του γενικού εισαγγελέα ως προς τη δυνατότητα εφαρμογής των διατάξεων του Χάρτη, στις οποίες αναφέρθηκε το αιτούν δικαστήριο, για την περίπτωση που δεν συντρέχουν οι προϋποθέσεις του άρθρου 7 παρ. 1 στοιχ. β΄ της οδηγίας 2004/38. Ειδικότερα, εξέτασε αν οι εν λόγω διατάξεις θα μπορούσαν να έχουν ως αποτέλεσμα την ελαστικότερη εφαρμογή ή ακόμη και τη μη εφαρμογή των ως άνω προϋποθέσεων, προκειμένου ιδίως να διασφαλισθεί ότι θα ληφθεί υπόψη το υπέρτατο συμφέρον του τέκνου (άρθρο 24 του Χάρτη) καθώς και ο σεβασμός της οικογενειακής ζωής (άρθρα 7 και 33 του Χάρτη). Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η δυνατότητα αυτή δύσκολα θα μπορούσε να γίνει αποδεκτή, καθόσον θα οδηγούσε στη μη εφαρμογή των ορίων που θέτει το άρθρο 21 ΣΛΕΕ στο δικαίωμα των πολιτών της Ένωσης να κυκλοφορούν και να διαμένουν ελεύθερα στην επικράτεια των κρατών μελών (το άρθρο 21 παρ. 1 ΣΛΕΕ ορίζει ότι το δικαίωμα αυτό ισχύει «υπό την επιφύλαξη των περιορισμών και με τις προϋποθέσεις που προβλέπονται στις Συνθήκες και στις διατάξεις που θεσπίζονται για την εφαρμογή τους», άρα και με τις προϋποθέσεις που ορίζει η οδηγία 2004/38) και, επομένως, θα είχε ως αποτέλεσμα την τροποποίηση των αρμοδιοτήτων και των καθηκόντων που έχουν καθοριστεί με τις Συνθήκες, κατά παράβαση του άρθρου 51 παρ. 2 του Χάρτη.